رشته کوه قفقاز به طول 1200 کیلومتر بین دریای سیاه و دریای خزر در تقاطع اروپا و آسیا امتداد دارد. منطقه قفقاز 440000 کیلومتر مربع وسعت دارد و از مناطق پست حوضه رودخانه کوما و مانچ در غرب روسیه تا مرزهای شمالی ترکیه و ایران در جنوب کشیده شده است.

این کوهستان از دو رشته تشکیل شده است: قفقاز بزرگ در شمال و قفقاز کوچک در جنوب. قفقاز بزرگ از غرب – شمال غربی به شرق – جنوب شرقی، از ذخیره‌گاه طبیعی قفقاز در نزدیکی سوچی، روسیه در ساحل شمال شرقی دریای سیاه تا باکو، آذربایجان در دریای خزر امتداد دارد. قفقاز کوچک به موازات قفقاز بزرگ در حدود 100 کیلومتر در جنوب آن واقع شده است. این دو منطقه از طریق رشته کوه لیخی در گرجستان به هم متصل می شوند که از این طریق دشت کولخیس و دشت کور-آراز به ترتیب در غرب و شرق این رشته قرار می گیرند.

این رشته کوه توسط منطقه قفقاز احاطه شده است و دارای هشت کوه بلندتر از بلندترین کوه های آلپ میباشد، از جمله کوه البروس که بلندترین قله اروپا است و ارتفاع آن به 5642 متر از سطح دریا می رسد. قفقاز نه تنها رشته کوه را در بر می گیرد، بلکه سرزمینی را در شمال و جنوب رشته کوه نیز در بر گرفته است. سرزمین شمال قفقاز بزرگ سیسکوکاسیا و همتای جنوبی آن ماوراء قفقاز نامیده می شود. ارتفاعات ماوراء قفقاز، که توسط قفقاز کوچک و ارتفاعات ارمنستان تشکیل شده است، با فلات مرتفع آناتولی شرقی در انتهای غربی خود همگرا می شوند.

قفقاز غربی عمدتاً از دشت هایی مانند دشت شمال رودخانه کوبان تشکیل شده است. قفقاز مرکزی شامل ارتفاعات استاوروپل است که با زمین‌هایی از سنگ آهک یا ماسه‌سنگ که توسط دره‌هایی از هم جدا شده‌اند، مشخص می‌شود. انتهای پایینی رودخانه ترک علاوه بر رودخانه کوما از شمال، قفقاز شرقی را نیز طی می کند. علاوه بر کوه البروس، این رشته شامل بسیاری از قله‌های برجسته، مانند کوه‌های شخارا (ارتفاع 5193 متر)، دیختاو (ارتفاع 5205 متر) و کازبک (ارتفاع 5054 متر) می شود.

کوه های مهم قفقاز

کوه البروس با ارتفاع 5642 متر (18510 فوت) در رشته کوه های قفقاز، گاهی به عنوان مرتفع ترین قله اروپا ذکر می شود. کوه البروس 832 متر (2730 فوت) بالاتر از مون بلان، بلندترین قله آلپ و اروپای غربی با ارتفاع 4810 متر (15780 فوت) است. با این حال، در مورد اینکه آیا کوه البروس در اروپا قرار دارد یا خیر، اختلاف نظرهای فنی وجود دارد. تاج کوه‌های قفقاز بزرگ معمولاً برای تعریف حوضه آبخیز قفقاز بزرگ که مرز قاره‌ای بین آسیا و اروپا را برای منطقه بین دریای سیاه و خزر مشخص می‌کند گرفته می‌شود، این طبقه‌بندی کوه البروس را در محل اتصال به آسیا قرار می‌دهد. در ادامه به برخی از مرتفعترین کوههای این منطقه اشاره کرده ایم:

• البروس: 5642 متر، کشور روسیه.
• دیخ تائو: 5205 متر، کشور روسیه.
• شخارا: 5193 متر، گرجستان، روسیه.
• کشتان-تائو: 5152 متر، روسیه.
• پوشکین پیک: 5100 متر، روسیه.
• جانگا: 5085 متر، گرجستان، روسیه.
• میژرگی: 5047 متر، روسیه
• کازبک: 5034 متر، روسیه.
• کاتین تائو: 4979 متر، گرجستان، روسیه.
• کوکورتلو دام: 4978 متر، روسیه.
• گیستولا: 4860 متر، روسیه، گرجستان.
• شوتا روستاولی: 48660 متر، گرجستان، روسیه.
• تتنولدی: 4858 متر، گرجستان.
• دژیمارا: 4780 متر، گرجستان، روسیه.
• اوشبا: 4710 متر، گرجستان.

کوهنوردی

برای برخی از کوهنوردان، به ویژه برای کسانی که بیشتر در کوه های آلپ اروپایی صعود می کردند، قفقاز پناهگاه امنی برای فرار از قله های شلوغ آلپ است. این کوهستان قادر است کوهنوردان را از سراسر جهان با ارائه طیف گسترده ای از صعودهای آسان و همچنین بسیار دشوار تا درجه 6A با معیار روسی اغوا کند. کوهنوردی در قفقاز سناریویی است که اغلب در کوه های آلپ پیدا نمی کنید. بالا رفتن از دیواره های زیبا ، در حالی که کوهنوردان دیگر را نخواهید دید.

با وجود البروس، قفقاز همچنین دارای بالاترین ارتفاع (5643 متر) اروپا است. اگرچه مون بلان عنوان بلندترین کوه اروپا را نیز دارد، اما امروزه اکثراً پذیرفته اند که البروس بلندترین کوه قاره است.

«high Alpine Caucasus» که برای کوهنوردان جالب‌ترین بخش این رشته است، در جنوب دریای سیاه قرار دارد. با قله هایی مانند البروس، شخارا یا کازبک و بسیاری از قله های دیگر بیش از 5000 متر، که به عنوان بالاترین ارتفاعات این منطقه شناخته می شوند.

زمین شناسی رشته کوه قفقاز

عمر این کوهستان حدود 25 میلیون سال از اواخر دوره الیگوسن تخمین زده می‌شوند که منشأ ناهموار و آتشفشانی دارند. این محدوده متعلق به سیستم کمربند آلپ است که از جنوب شرقی اروپا تا آسیا امتداد دارد. این کمربند یک کمربند لرزه‌خیز و کوه‌زایی است که رشته‌کوه‌های متنوعی را در امتداد حاشیه جنوبی اوراسیا در بر می‌گیرد. سنگ‌های کرتاسه و ژوراسیک علاوه بر سنگ‌های پالئوزوئیک و پرکامبرین، کوه‌های قفقاز بزرگ را تشکیل می‌دهند. از سوی دیگر، کوه‌های قفقاز کوچک عمدتاً از سنگ‌های پالئوژن و بخش کوچک‌تری از سنگ‌های ژوراسیک و کرتاسه تشکیل شده‌اند.

ظهور قفقاز بزرگ به دوران میوسن در طول کوهزایی آلپ و تکامل قفقاز از تریاس پسین تا دوره ژوراسیک پسین در طول کوهزایی سیمری در حاشیه فعال اقیانوس تتیس آغاز شد. برخورد صفحه تکتونیکی بین صفحه عربی در حال حرکت به سمت شمال با توجه به صفحه اوراسیا منجر به تشکیل کوه های قفقاز شد. صفحه عربستان با صفحه ایران برخورد کرد و صفحه اوراسیا در جهت عقربه های ساعت حرکت کرد تا اینکه با صفحه ایران برخورد کرد. این برخوردها منجر به چین خوردگی سنگ‌هایی شد که از دوران ژوراسیک و میوسن در حوضه رسوب کرده بودند و کوه‌های قفقاز بزرگ را تشکیل دادند. این برخوردها همچنین باعث بالا آمدن و فعالیت آتشفشانی سنوزوییک در کوه‌های قفقاز کوچک شد. از این رو، کوه های قفقاز بزرگ دارای ساختار رسوبی عمدتا چین خورده هستند در حالی که کوه های قفقاز کوچک عمدتاً منشا آتشفشانی دارند. علاوه بر این، این برخوردها باعث شد که منطقه به کانون زلزله تبدیل شود، زیرا در معرض زلزله های شدید است.

فعالیت لرزه ای معاصر منعکس کننده گسلش فعال و کوتاه شدن پوسته می باشد. خوشه های لرزه خیزی در داغستان و شمال ارمنستان رخ می دهد. با این حال، اخیراً فعالیت آتشفشانی شدید در منطقه قفقاز رخ داده است، جایی که ارتفاعات ارمنستان توسط بازالت‌های و آندزیت‌ها در دوره پلیوسن غرق شد و بالاترین قله‌های قفقاز (البروس و کازبک) به عنوان آتشفشان‌های پلیستوسن-پلیوسن شکل گرفتند. البروس در زمان های پس از یخبندان فوران کرد و فعالیت فومارول ها در نزدیکی قله آن جایی که گازهای سولفوریک در جبهه شرقی نشت می کند، ثبت شده است. البروس دارای دو مخروط پوشیده از یخچال است: مخروط غربی با قله ای به ارتفاع 5642 متر و دیگری شرقی با قله کمی پایین تر که تنها به ارتفاع 5621 متر می رسد. با این حال، کازبک دیگر فعال نیست. دره های رودخانه به اعماق کوه ها می ریزند و دره ها و دره های عمیقی ایجاد می کنند که اکثریت آنها فرسایش یافته اند. رودخانه کوبان از دامنه شمالی رشته اصلی سرچشمه می گیرد و به دریای سیاه می ریزد، علاوه بر رودخانه های کوما و ترک که به دریای خزر می ریزند.

آب و هوای قفقاز

آب و هوای این کوهها هم با ارتفاع و هم با عرض جغرافیایی متفاوت است و معمولاً با افزایش ارتفاع، دما کاهش می‌یابد. دامنه های شمالی رشته کوه قفقاز بزرگ حدود 3 درجه سانتی گراد سردتر از دامنه های جنوبی است. به دلیل آب و هوای قاره ای تر در ارتفاعات کوه های قفقاز کوچک در ارمنستان، آذربایجان و گرجستان، تضادهای شدید دما بین ماه های تابستان و زمستان وجود دارد. در حالی که بارندگی از شرق به غرب در بیشتر نواحی افزایش می یابد، کوه های قفقاز نسبت به مناطق کم ارتفاع بارندگی بیشتری دریافت می کنند. حداقل بارندگی سالانه در شمال شرق خزر 250 میلی متر است.

با این حال، بخش‌های غربی دامنه مقادیر بیشتری بارندگی را نسبت به دامنه‌های شمالی دریافت می‌کنند، جایی که میزان بارش سالانه در بخش غربی بین 1000 تا 4000 میلی‌متر است در حالی که در قفقاز شرقی و شمالی بین 600 تا 1800 میلی‌متر است. بیشترین بارندگی ثبت شده در منطقه کوه میترالا در رشته مسختی در آجاریا گرجستان بوده است. علاوه بر این، رشته کوه قفقاز به دلیل بارش برف زیاد شناخته شده است، که به طور برجسته دامنه های جنوب غربی رشته کوه های قفقاز بزرگ است. بخش قفقاز کوچک بارش برف کمتری را دریافت می کند زیرا در معرض تأثیرات مرطوب دریای سیاه نیست.

منابع: worldatlas / wikipedia / summitpost