رشته کوه زاگرس بزرگترین رشته کوه ایران ماست. این مجموعه از مناطق مرزی شرق ترکیه و شمال عراق تا تنگه هرمز امتداد دارد. کوه های زاگرس بخش مهمی از زنجیره کوه های آلپ–هیمالیا را تشکیل می دهند که بیشتر جنوب غرب آسیا و خاورمیانه را در بر می گیرد.این رشته کوه با شکوه قدمت فوق العاده ای دارد ،از نظر تاریخی ، کوه های زاگرس به عنوان یک سد طبیعی بین چندین فرهنگ و امپراتوری های جهان باستان و مدرن عمل کرده اند. به طور خاص ، آنها بخشهایی از پادشاهی و مرزهای ملی امپراتوریهای بومی ایران و عثمانی و امپراتوریهای خارجی اشکانی و رومی را تعیین کرده اند.شواهدی از سکونت و کشاورزی انسان در زیستگاه های این کوه کشف شده است که قدمت آنها به 9000 سال قبل از میلاد می رسد.قدیمی ترین صخره های محدوده زاگرس مربوط به زمان پرکامبرین (یعنی قبل از 541 میلیون سال پیش) است و سنگ های دوران پالئوزوئیک که قدمت آنها بین 541 میلیون تا 252 میلیون سال قبل است در بلندترین قله ها یا نزدیک آنها یافت می شوند.

نام زاگرس از کجا آمده است؟

نام باستانی رشته کوه زاگرس، کُر یا کور بوده که در اسطوره‌شناسی سومری نام یک کوه یا کوه‌هایی اشاره دارد. کور همچنین نام دیگر امپراتوری اکد است که مربوط به سه هزار سال پیش میباشد. قبل از آن در این نواحی،برخی نام زاگرس را اوستایی می دانند. در زبان اوستایی زاگر Za-G’R’ به معنای کوه بزرگ است. اما نظر دیگری نیز هست که این کلمه از نام مهاجران هند و اروپایی ساکن در این منطقه معروف به ساگارتی گرفته شده. نام قدیمی این رشته‌کوه در زبان فارسی«پاتاق» که نام رشته‌کوهی معروف درکرمانشاه  نیز هست بوده. واژه «زاگرس» یا «زاگروس» در اواخر دوره قاجار از طریق ترجمه آثار نویسندگان اروپایی (و بعضاً از زبان یونانی) وارد زبان فارسی شده که در زبان یونانی با اضافه شدن S آن را به زاگرس تغییر دادندو سپس بر روی نقشه ایران نیز گذاشته شد. حسن پیرنیااولین کسی است که واژهٔ زاگرس را در کتاب خود بنام «تاریخ ایران از آغاز تا انقراض ساسانیان» آورده‌است. او خود تأکید نموده که اروپایی ها چنین (یعنی زاگرس) نامند.اما در منابع تاریخی واژه زاگرس تنها به رشته کوه اطلاق نشده ،محمد قزوینی در کتاب خود می‌نویسد: «زاگرس نام یونانی سلسله جبال غربی ایران به خصوص منطقهٔ بختیاری در غرب ایران است.»

در دانشنامه لاروس از زاگرس به کوتاهی به‌عنوان نام دره‌ای که نفت‌خیز است ذکر شده‌است.در واژه نامهٔ یونانی به آلمانی که سال م۱۸۸۶ در لایپزیگ به چاپ رسیده واژه Zagrio یا Zagros را به‌عنوان «کوهی در دوران ماد» به نقل از نوشته‌های استرابون و پولیبیوس آورده‌است. در لغت نامهٔ جغرافیایی Lexique géographique در زیر واژه و عنوان «زاگرو» (زاگرس) آمده‌است:«رشته کوهی است در آسیا که از شمال غربی به جنوب شرقی کشیده شده .»رومن گیرشمن باستان‌شناس فرانسوی در کتابش زاگرس را نام قبیله‌ای دانسته و می‌نویسد:«حرکت عمومی قبایل ایرانی هنوز به پایان نرسیده بود که قبیلهٔ سومی از قبیله‌های مهم ایرانی بنام «Zikirtu» یا «ساگارتی» بسوی نواحی شرقی تر رفته و مستقر شدند.»هرودوت نیز در نوشته‌هایش از همین قبیله صحراگرد با نام «ساگارتی» یاد کرده و می‌نویسد:«قبیله‌های دیگر که صحراگردند از این قرارند: داین‌ها، ماردها، دروپیک‌ها و ساگارتی‌ها»دیاکونوف نیز در کتاب تاریخ ماد خود در شرح حملهٔ آشوری‌ها به پارسوا و به استناد کتیبه‌های خوانده شده می‌نویسد:«بطوری که در متن تصریح شده، آخرین نقطهٔ لشکر کشی ظاهراً زاکروتی بود»به استناد مطالب ذکر شده ریشهٔ واژهٔ زاگرس از زبان اوستایی است و یونانی‌ها با افزودن S (س) به آخر آن این واژه را به شکل یونانی مبدل نمودند. واژهٔ زاگرس علاوه بر نام کوه ،نام دژ، ایل، قوم، قبیله و محل نیز بوده‌است.

رشته کوه زاگرس کجا قراردارد؟

محدوده رشته کوه زاگرس حدود 990 مایل (1600 کیلومتر) طول و بیش از 240 مایل (240 کیلومتر) عرض دارد. این منطقه که بیشتر در ایران شده است ، مرز غربی فلات ایران را تشکیل می دهد. دامنه های آن در شمال و غرب به کشورهای مجاور امتداد می یابد، تقریباً از دریاچه وان ترکیه آغاز و تا جنوب و جنوب شرقی ایران امتداد پیدا کرده است.

رشته کوه زاگرس روی نقشه

همانطور که در نقشه زیر مشاهده می کنید قسمت های بنفش رنگ محدوده رشته کوه زاگرس ، این مجموعه باشکوه می باشد.

رشته کوه زاگرس چگونه ایجادشد؟

تشکیل کمربند رشته کوه زاگرس نتیجه یک کوه شناسی پیچیده و طولانی است که در دوران پالئوزوئیک آغاز شده و تا امروز ادامه دارد.رشته کوه زاگرس حاصل برخورد دو صفحه اوراسیا و عربستان است،تا قبل از برخورد آن ها اقیانوس نئو تتیس هنوز حوضچه باریک اقیانوس بین صفحات عربستان و اوراسیا گسترده بود.هنگامی که صفحه عرب شروع به حرکت به سمت شمال کرد و اقیانوس نئو تتیس در زیر صفحه اوراسیا فرو رفت ، برخی از شکافهای پوسته اقیانوسی ، معروف به افیولیت ها ، در بالای توالی رسوبی قفسه قاره ای قرار گرفتند. همگرایی بیشتر باعث ایجاد تنش در لیتوسفر شد و در این رسوبات قفسه ای باعث چین خوردگی و رانش گسترده شد. تنش های فشاری چندین گسل رانش غوطه ور در مقیاس بزرگ و شمال شرقی ایجاد کرد که اکنون کوه های زاگرس را به پنج کمربند زمین ساختی که به موازات یکدیگر امتداد دارند ، جدا می کند. علاوه بر این ، چین های موازی متعدد شمال غربی-جنوب شرقی ایجاد شده و تاقدیس های زاویه دار دیدنی و قله های کوهی که بین 3000 تا 3650 متر از سطح دریا ارتفاع دارند ، ایجاد کرده است.هنوز هم حرکت این صفحه سالانه باعث افزایش ارتفاع در قلل این مناطق می شود.رسوب فلات قاره ای باعث تشکیل ذخایر نفتی در این قسمت ها شد بطوریکه که امروزه ذخایر نفتی قابل توجه جهانی را تشکیل می دهد.

تقسیم بندی رشته کوه زاگرس

رشته کوه زاگرس را در یک تقسیم بندی به زاگرس مرتفع و زاگرس چین خورده تفکیک می کنند،زاگرس مرتفع قسمت شمالی زاگرس می باشد که در آن بلندترین قلل رشته کوه از جمله اشترانکوه، زردکوه ،دنا قراردارند که در اغلب اوقات سال پوشیده از برف هستند، این منطقه به لحاظ وسعت عرضی بخش کمتر (حدود80کیلومتر)و از نظر ارتفاعی بخش اصلی زاگرس می باشد و زاگرس چین خورده که قسمت غرب و جنوبی زاگرس را شامل می شود و به لحاظ وسعت خاک منطقه اصلی می باشد(حدود 250کیلومتر وسعت دارد)، در تقسیم بندی دیگر زاگرس شامل زاگرس شمالی، میانی و جنوبی می باشدکه تفاوت آهن ها بیشتر در قسمت شمالی . جنوبی به لحاظ تفاوت در چین خوردگی ها مشهود است.زاگرس مرکزی عمدتاً کوهستانی و در دامنه ارتفاعی 830 تا 4416 متر از سطح دریا قرار گرفته است. میانگین ارتفاع محدوده 2332 متر است. 34 درصد از محدوده، ارتفاع 2400– 2100 متر و کمتر از یک درصد آن، ارتفاع کمتر از 1000 متر دارد. این منطقه سکونتگاه و محل تأمین معیشت حدود 10 درصد از جمعیت کشور است. از آنجاکه بیش از پنجاه درصد عشایر کشور به زاگرس وابسته هستند، این منطقه یکی از کانون‌های مهم عشایر کشور به شمار می‌رود. 

نام قله های مرتفع زاگرس

بلندترین قله زاگرس دنا به ارتفاع 4409 متر در قسمت زاگرس جنوبی می باشد، زردکوه به ارتفاع 4221در قسمت مرکزی و اشترانکوه به ارتفاع 4100 بلندترین کوه در قسمت زاگرس شمالی است.

زاگرس در کدام استان ها قراردارد؟

این رشته کوه افسانه ای و عظیم استان های زیادی را در بر می گیرد که شامل استان‌های آذربایجان غربی،لرستان، همدان، مرکزی،اصفهان، فارس، کردستان، کرمانشاه،ایلام، کهکیلویه و بویر احمد، چهارمحال و بختیاری، خوزستان، کرمان، بوشهر، هرمزگان می شود.  

پوشش گیاهی

قدمت جنگل‌های رشته کوه زاگرس به حدود ۵۵۰۰ سال پیش برمی‌گردد. درخت غالب این جنگل‌ها بلوط است. جنگل‌های زاگرس به‌طورکلی به دو بخش زاگرس شمالی و زاگرس جنوبی تقسیم می‌شوند. پوشش گیاهی در نواحی غربی شامل گیاهان سردسیری و در نواحی شرقی شامل گیاهان گرمسیری است. بخش عمده پوشش گیاهی زیستگاه جنگلی زاگرس را درختان بلوط تشکیل می‌دهند. در ارتفاعات بالاتر از مرز جنگل (حدود 2,300 متر) علفزارها و بوته‌زارهای انبوه مشاهده میشود. منطقه حفاظت شده دنا، نمونه‌ای از زیستگاه جنگلی زاگرس است.جنگل‌های زاگرس با گستردگی در ۱۱ استان کشور با ۶ میلیون هکتار مساحت، ۴۰ درصد جنگل‌های ایران را تشکیل می‌دهند که حدود ۷۰ درصد تیپ گونه‌های جنگلی زاگرس را بلوط‌ها شامل می‌شوند. اقلیم منطقه نیزمدیترانه ای نیمه خشک با زمستان‌های سرد است. از سایر گونه‌های درختی این جنگل‌ها می‌توان به فرا،کیکم، بنه، زبان گنجشک، گلابی وحشی، ولیک، ارغوان، نام برد. به‌طور کل می‌توان گفت جوامع بلوط در ارتفاع ۶۵۰ تا ۲۴۰۰ متر از سطح دریا حضور دارند که بالاتر از این ارتفاع جوامع ارس و پایین آن جوامع بنه – بادام ظاهر می‌شوند. فرم غالب جنگل شناسی، جنگل‌های شاخه زاد بوده و این دلالت بر تخریب ناشی از حضور طولانی مدت جوامع انسانی دارد.

به نقل ازjes.ut علاوه بر این پدیده ‘ پوشش گیاهی زاگرس در بیست هزار ساله اخیر دستخوش دگرگونی هایی تغییر اقلیم بوده است وخلاف آنچه به صورت خبرهای مطبوعاتی گاه گاهی می نویسندکه «ما دچار قهر طبیعت و خشکی تدریجی هستیم» ‘ اقلا در مورد منطقه زاگرس به احتمال قوی می توان گفت که ما دچار خشکی تدریجی نشده ایم بلکه از آخرین دوره یخچالی تاکنون اقلیم ما در برخی نقاط مرطوب تر شده است.منطقه مورد مطالعه در زاگرس تا 14800 سال پیش علفزار بوده است و سپس علفزار به بیشه و بالاخره در حدود 5500 سال پیش به جنگل تبدیل شده است واین خود دلیل استثمار پوشش گیاهی منطقه زاگرس ‘ چرای مفرط ‘ چرای خیلی زود وخیلی دیر فصل رشد، قطع بی رویه درختان ، بوته کنی مفرط بر اثر ازدیاد تراکم جمعیت و با آنکه «ما دچار قهر طبیعت» نشده ایم، پوشش گیاهی بر اثر «نادانی های ما» رو به انهدام رفته است.

جانوران رشته کوه زاگرس

به نقل ازworldwildlife رشته کوه زاگرس از دیرباز از انواع مختلف جانوران حمایت می کند ، از جمله خرس قهوه ای ، خرس سیاه آسیایی ، عقاب ، بز وحشی ، گوسفند ، گرگ ، پلنگ و دیگر گربه های وحشی . پنج گونه مارمولک بومی محدوده زاگرس و کوههای مجاور آناتولی هستند،گوزن های ایرانی در خطر انقراض ، که زمانی تصور می شد منقرض شده اند ، اخیراً در دامنه های غربی رشته کوه دوباره کشف شده است ،عقاب کوچک خالدارو عقاب طلایی در تپه های جنگلی و مناطق کوهستانی شمال و غرب ایران تولید مثل می کنند. ، که با شاخ های منحنی منحصر به فرد خود متمایز شده است ، در صخره های بلند و مناطق کوهستانی زندگی می کند. این گونه را در معرض خطر قرار می دهد ، با تهدیدهای عمده شکار و از بین رفتن زیستگاه به دلیل چرای و فعالیت های چوبی . این روندها احتمالاً پلنگ را نیز تهدید می کند ، که کوهستانی ، جنگل ها و مناطق جنگلی را ترجیح می دهد که می تواند از گوسفند ، بز و دیگر شکارها تغذیه کند . مناطق روباه بلاندفورد ، یکی از کمیاب ترین روباه های جهان ، مناطق کوهستانی کرمان و فارس را اشغال کرده است. گونه های دیگری که در قسمت جنوب غربی این منطقه ثبت شده اند عبارتند از: شغال ، روباه، گربه جنگلی، و در مناطق با پوشش استپی نیمه خشک، چند نوع کبک و کرکس سیاه ثبت شده است.

طول رشته کوه های زاگرس چقدر است؟

رشته کوه زاگرس 1600 کیلومترطول دارد.

جمع بندی

رشته کوه زاگرس بزرگترین رشته کوه سرزمین ایران است که خانه ده ها قله، اقوام مختلف و گونه های گوناگون گیاهی و جانوری می باشد. این رشته کوه با طول بیش از 1600 کیلومتر از شمال غرب تا جنوب شرقی کشور کشیده شده است. از مهمترین قلل زاگرس می توان به دنا، زردکوه و اشتران کوه اشاره کرد.