همانطور که در تقسیم بندی انواع یخچال ها مشاهده می‌شود، یخچالهای موجود در ایران از نوع کوهستانی‌اند. در واقع موقعیت جغرافیایی کشور ایران و شرایط اقلیمی آن موجب شده که ایران تنها دارای یخچالهای کوهستانی باشد. این یخچال‌ها در 5 منطقه مهم یخچالی پراکنده شده‌اند که در زیر به معرفی اجمالی هر کدام می‌پردازیم:
• يخچال‌هاي طبيعي رشته کوه تخت سلیمان
• يخچال‌هاي طبيعي اطراف قله دماوند
• يخچال‌هاي طبيعي اطراف رشته کوه سبلان
• يخچال‌هاي طبيعي رشته كوه اشتران كوه
• يخچال‌هاي طبيعي رشته كوه زرد كوه
آشنایی با یخچال های طبیعی ایران
يخچال‌هاي طبيعي رشته کوه تخت سلیمان
مجموعه قلل تخت سليمان در استان مازندران بخش كلاردشت حد فاصل دره طالقان و جنگل‌هاي عباس آباد و شهسوار منطقه‌اي بسيار سرد سير و برف‌گير با قلل مرتفعي است كه از آن مي‌توان به عنوان بزرگترين ناحيه كوهستاني يخچالي در ايران نام برد. این منطقه دارای سه یخچال اصلی زیر است:
۱ـ یخچال سرچال(شمال شرقی)
۲ـ یخچال شمال غربی
۳ـ یخچال حصار چال
این سه یخچال اصلی به مناطق یخچالی کوچک و بزرگ زیر تقسیم می‌شوند:
يخچال سرچال: اين يخچال در ارتفاع تقريبي 4050 متر تا 4230 متر در حد فاصل دو قله «ميان سه چال» و «تخت سليمان» قرار دار و سطح آن توسط سنگلاخ‌ها و ريزش‌هاي كوه پوشيده شده است.
يخچال علم چال: اين يخچال بزرگ كه در ارتفاع تقريبي 4000 متري واقع است به علت آن كه درگودي قرار گرفته و قلل اطراف عمدتاً از 4200 تا 4800 متر ارتفاع دارند از نظر پنهان است. ابتداي يخچال اصلي در 4200 متري و ديواره شمالي علم كوه بر فراز آن برافراشته شده است .
يخچال تخت سليمان: اين يخچال با شيبي تند از پاتخت در جناح شمالي قله تخت سليمان در ارتفاع 4350 متري تا نزديكي قله 4655 متري تخت سليمان به‌صورت يك مركز نسبتاً عريض يخچالي با دو زبانه شرقي و غربي كشيده شده است و شيب آن در قسمت‌هاي شمالي تر بيشتر است.
يخچال مرجيكش: اين يخچال در ارتفاع 4340 متري در گودي حد فاصل دو يال قلل سياه سنگ و مرجيكش قرار گرفته و زبانه شمالي آ ن تا ارتفاع 4500 متر ارتفاع مي‌گيرد. سطح يخچال پوشيده از سنگلاخ است و ريزش مداوم سنگ از سمت قله مرجيكش بر روي آن جريان دارد.
يخچال خرسان: اين يخچال بزرگ در حد فاصل قلل مرجيكش و علم كوه در جناح جنوبي اين قلل واقع شده و از ارتفاع تقريبي 4150تا 4500متر ، با عرض نسبتاً زياد تا زير قله علم كوه به پيش مي‌رود و قلل سوزني و ديواره‌اي خرسان شمالي و مياني و جنوبي در جناح غربي آن قرار گرفته‌اند.
يخچال هفت خوان: مجموعه بزرگ و طويل يخچال هفت‌خوان از ارتفاع 3950متر تا 4400 متر بر روي گردنه هفت‌خوان امتداد يافته و در بستر خود تشكيل زبانه‌هاي كوچك يخچالي به داخل دره‌هاي قلل هفت خوان را مي‌دهد. بعضي از اين زبانه‌ها تا نزديكي قلل با شكوه هفت‌خوان ارتفاع مي‌گيرند.
يخچال چالون: اين يخچال حد فاصل دو قله سياه سنگ و چالون در ارتفاع 3900تا 4200متري قرار دارد و ميان اين دو قله مر تفع را مي‌پوشاند.
يخچال شانه كوه: اين يخچال متصل به يخچال علم چال از ارتفاع 4230متر تا نزديكي قله4400متري شانه كوه امتداد دارد. وجه تسميه اين يخچال عمدتاً به دليل نزديك بودن آن به قله شانه كوه است.
يخچال اسپيلت: زبانه عظيم و مرتفع يخچال اسپيلت به ارتفاع 600 متر زبانه‌اي فرعي از مجموعه يخچال‌هاي بزرگ هفت‌خوان و يكي از زيباترين يخچال‌هاي ايران است.
يخچال‌هاي اطراف قله دماوند
قله دماوند با ارتفاع 5609 متر بلند ترین قله ایران محسوب می‌شود که برفچال‌ها و یخچالهای متعددی را در دامن خود دارد که در زیر به معرفی اصلی‌ترین آن‌ها می‌پردازیم:
يخچال يخار :یخچال یخار یکی از یخچالهای معروف و شاید معروف‌ترین یخچال ایران است. این یخچال که بیشتر به نام دره یخار شناخته می‌شود در جبهه شرقی کوه دماوند قرار گرفته است و در هنگام صعود یال شمال شرقی دماوند دیده می‌شود. این یخچال دارای یک دهلیز اصلی و چندین دهلیز و زبانه‌های فرعی است. ارتفاع تقریبی آن ۱۳۰۰ متر بوده و تا بام برفی در زیر قله دماوند کشیده شده است. یخچال یخار بلندترین یخچال و دهلیزهای آن، با قرار گرفتن در ارتفاع 5200 متری از سطح دریا مرتفع‌ترین دهلیزهای یخی ایران محسوب می شود.
يخچال سيوله: يخچال بسيار عريضي که حد فاصل يال پرشيب شمال و شمال غربي دماوند تا يال شمالي قله را فرا گرفته است
يخچال دوبي سل: به صورت نوار كم عرض‌تري نسبت به سيوله از ارتفاع تقريبي 4000 متري به صورت زبانه‌اي بلند در حد فاصل بین یال شمالی و شمال شرقی تا قله امتداد دارد .
یخچال‌هاي عروسك‌ها: اين يخچال‌ها به صورت‌هاي پراكنده در ارتفاع 4500تا 5100 متري حد فواصل يال‌هاي شمالی و يال شمال شرقي قله در جناح شمالي آن و در ميان يال‌هاي و يالچه‌هاي اين بخش از كوه قرار دارند. عروسك‌ها تقریباً شامل 8 نقطه يخچالي كوچك و بزگ است.
يخچال شمال غربي: اين يخچال بزگ در زاويه سايه‌دار شمال غرب كوه دماوند كه از كمترين زمان تابش نور خورشيد برخودار است تشكيل شده است و شامل دو محيط يخچالي مجزاست كه توسط يال سرداغ تفكيك مي‌شوند. نسبت به ديگر يخچال‌هاي دماوند ريزش سنگ به صورت كمتري بر روي آن وجود دارد و به همين علت در تابستان‌ها از شفافيت بيشتري بر خوردار است.
يخچال های غربي: اين يخچال‌ها به صورت‌هاي پراكنده از كوچك تا بزرگ و موازي در جناح‌هاي مختلف يال غربي دماوند به چشم مي خورند كه بزرگترين آن‌ها در شمال پناهگاه سيمرغ از ارتفاع 4300 متر تا نزدكي قله دیده می‌شود.
يخچال جنوب شرقي: اين يخچال از جمله پر شيب‌ترين، طولاني‌ترين و كم عرض‌ترين يخچال‌هاي دماوند است كه از ارتفاع تقريبي 4500 متري تا قله امتداد مي‌يابد که عرض آن به طور متوسط به 200 تا 300 متر می‌رسد.
یخچالهای منطقه سبلان
یخچالهای منطقه سبلان شامل سه منطقه یخچالی اصلی می شود که از یخچالهای برونزَد و سنگلاخی تشکیل شده‌اند و بیشتر منابع آبی اطراف را تامین می‌کنند.
یخچالهای شمالی سبلان: این یخچال‌ها که شامل یخچال شمالی و یخچال پیر شمالی است در دامنه شمالی قله سلطان سبلان واقع شده‌اند. یخچال پیر در سمت غرب یخچال شمالی قرار گرفته و توسط گرده‌ای سنگی از هم جدا می‌شوند. این دو یخچال و یخشارها و مورن‌ها در پایین دست تشکیل منطقه یخچال شمالی را می‌دهند. یخچال «پیر شمالی» مرتفع‌ترین یخچال منطقه سبلان است که از ارتفاع 4500 تا زیر قله کشیده شده است.
یخچالهای کسری داغ: این یخچال‌ها از دو یخچال کوچک و بزرگ تشکیل شده که در دامنه شمالی کوه کسری داغ واقع شده‌اند. یخچال کسری داغ بزرگ به‌عنوان یکی از طولانی‌ترین یخچالهای منطقه تا زیر قله کسری کشیده شده است.
یخچالهای هرم داغ: این یخچال‌ها در اطراف کوه هرم داغ قرار گرفته‌اند. یخچال هرم داغ به عنوان اصلی‌ترین یخچال در جبهه شمالی کوه هرم داغ واقع شده است. یخچال جنوب شرقی هرم داغ (شاید به علت جبهه قرارگیری) نسبت به یخچال اصلی هرم کوچک‌تر و سنگلاخی‌تر شده است.
يخچال‌هاي رشته كوه اشتران كوه
خط الرأس مرتفع اشتران كوه در استان لرستان، شهرستان اليگودرز، كه مجموعه‌اي از زيباترين قلل ايران و رشته كوه‌هاي زاگرس را در خود جاي داده است داراي ارتفاعات متعددي است كه هريك به صورت هلالي شكل تشكيل چال‌هاي مختلفي را مي‌دهند و در عمق هر چال، يخچال‌هاي كوچك و بزرگي ديده مي‌شود. تعدادي از مهم‌ترين اين يخچال‌ها عبارتند از :
يخچال خرسه در: اين يخچال نسبتاً كوچك در شمال غربي اشتران كوه زير قله گل گل مشرف بر قريه قلعه رستم واقع شده است. يخچال چال بران: اين يخچال حد فاصل قلل سن بران و ميرزايي بوده ودر ارتفاع 3500 متري قراردارد. زبانه‌هاي يخچال سن بران تا لبه خط الرأس بالا مي‌رود.
يخچال چال كبود: يخچال فوق در ارتفاع 3550 متري حد فاصل قلل گل گل و سن بران قرارگرفته و داري زبانه‌هاي يخچالي متعددي است كه هر كدام تا لبه خط‌الرأس قلل كولايه و گل گهربالا مي‌رود . اين يخچال داراي يك بركه آبگير زيباي فيروزه‌اي رنگ نيز است.
يخچال فيالستون: اين يخچال حد فاصل قلل فيالستون و ميرزايي بوده و منبع آب تخت شاه است كه در زبان محلي به ماهور نيز شهرت دارد. در اين منطقه 5 الي6 يخچال بسياركوچك ديگر نيز در ميان چال ها وجود دارد. سهند: كه قبلاً بزرگترين يخچال در ايران بوده است.
يخچال‌هاي رشته كوه زرد كوه
منطقه یخچالی زردکوه و تخت سلیمان دو منطقه بزرگ یخچالی کشور محسوب می‌شوند. منطقه زردکوه به عنوان یکی از مرتفع‌ترین مناطق کشور با میانگین بارش بالا سرچشمه رودهای بزرگی چون کارون است. این منطقه دارای یخچال‌ها و برف چال‌های متعددی است که مهم‌ترین آن‌ها در ادامه آورده شده است:
یخچال چال میشان، یخچال جفت زرده، یخچال خرسان، یخچال پورسونان، یخچال کوهرنگ 1، 2،3 و 4، یخچال هفت تنان
یخچال چال میشان: این یخچال در شمال شرقی قله جفت زرده واقع شده که دارای مساحت تقریبی نیم کیلومتر مربع است.
یخچال جفت زرده: در شما قله جفت زرده واقع شده و بزرگتر از یخچال چال میشان است.
یخچال خرسان: این یخچال بزرگ‌ترین یخچال منطقه زردکوه با مساحت تقریبی 8 کیلومتر مربع است که در شمال قله کلونچین (بلندترین قله رشته کوه زردکوه) واقع شده است. یخچال پورسونان نیز در شرق این یخچال قرار گرفته است.
یخچالهای کوهرنگ1،2،3و4: همه‌ی این یخچال‌ها در اطراف قله سیردان واقع شده‌اند که در مجموع دارای مساحت تقریبی 2 کیلومتر مربع هستند.
یخچال هفت تنان (ایلوک): یخچال هفت‌تنان یکی از مهم‌ترین یخچالهای منطقه زردکوه محسوب می‌شود که در منتهاالیه شمال غربی رشته کوه زردکوه واقع شده است.
پژوهش: ابوالفضل زمانی/ مدرس برف و یخ فدراسیون کوهنوردی ایران
نظارت علمی: دکترمهدی زمانی/ دکتری ژئومورفولوژی
با تشکر از رضا زارعی
