اشعه ماورای بنفش در کوهنوردی؛ آنچه هر طبیعت‌گرد باید بداند

برای بسیاری از ما، تابش خورشید نشانه‌ای از روزهای خوب در طبیعت است. نور خورشید باعث گرما، سرزندگی و تولید ویتامین D در بدن ما می‌شود. اما در دل همین پرتوهای آرامش‌بخش، خطر نامرئی‌ای به نام اشعه ماورای بنفش (UV) پنهان شده است. اگر کوهنورد هستید یا اهل طبیعت‌گردی، باید بدانید که در ارتفاعات بالا، این خطر به شکل قابل‌توجهی افزایش پیدا می‌کند.

در این مقاله، با زبانی ساده اما دقیق به بررسی این موضوع می‌پردازیم: اشعه UV چیست؟ چرا در کوه خطرناک‌تر است؟ و چطور می‌توان از خود در برابر آن محافظت کرد؟

تعریف ساده: اشعه ماورای بنفش چیست؟

اشعه ماورای بنفش بخشی از طیف الکترومغناطیسی خورشید است که طول موج کوتاه‌تری نسبت به نور مرئی دارد. این اشعه نامرئی است اما انرژی زیادی دارد و می‌تواند به پوست و چشم آسیب بزند.

سه نوع اشعه UV:

چرا کوهنوردی محیط پرخطر UV است؟

1. افزایش تابش UV با ارتفاع

به‌طور متوسط، به ازای هر ۱۰۰۰ متر افزایش ارتفاع، شدت UV بین ۱۰ تا ۱۲ درصد افزایش می‌یابد. این یعنی اگر در تهران در سطح ۱۲۰۰ متری از سطح دریا تابش UV حدود 6 باشد، در علم‌کوه یا دماوند (بیش از ۴۰۰۰ متر) این عدد ممکن است به 9 یا 10 برسد.

2. بازتاب شدید از سطوح روشن مثل برف و یخ

برف می‌تواند تا ۸۰ درصد اشعه UV را بازتاب دهد. بنابراین، حتی اگر صورت یا چشمان شما رو به خورشید نباشد، از پایین هم در معرض آسیب قرار می‌گیرید. این پدیده یکی از دلایل اصلی برف‌کوری (Snow Blindness) در کوهنوردی‌های زمستانی یا مسیرهای یخچالی است.

3. احساس کاذب امنیت در هوای سرد

در کوه، چون هوا سرد است، شما گرمای آفتاب را مثل تابستان‌های داغ حس نمی‌کنید. همین موضوع باعث می‌شود که بدون محافظت کافی در معرض تابش بالا قرار بگیرید، بدون اینکه متوجه سوختگی پوست شوید.

نشانه‌های قرار گرفتن بیش‌ازحد در معرض UV در کوهستان

1. آفتاب‌سوختگی پوست، به‌خصوص در نواحی گونه، بینی و گردن
2. قرمزی و سوزش چشم
3. حساسیت به نور یا تاری دید (نشانه‌های اولیه برف‌کوری)
4. تاول یا خشکی شدید پوست
5. سر درد یا احساس خستگی ناگهانی (ممکن است ترکیبی از UV و دهیدراته شدن باشد)

آیا اشعه UV مفید هم هست؟

بله، به میزان کنترل‌شده. اشعه UV-B نقش مهمی در سنتز ویتامین D در بدن دارد که برای سلامت استخوان‌ها و سیستم ایمنی ضروری است. اما این میزان موردنیاز، خیلی کمتر از چیزی‌ست که در کوه در معرضش هستید. یعنی بیش از حد بودن آن، بیشتر ضرر دارد تا فایده.

شامونی فرانسه؛ راهنمای سفر به پایتخت کوهنوردی جهان

قله سرلت؛ راهنمای صعود سنگ‌ بلندِ البرز مرکزی

یک نگاه علمی: شاخص UV چیست؟

شاخص UV (UV Index) عددی بین ۰ تا ۱۱+ است که میزان خطر تابش UV در یک منطقه مشخص را نشان می‌دهد:

در بسیاری از صعودها به ارتفاعات بالای ۳۰۰۰ متر، شاخص UV به راحتی بیش از ۱۰ می‌رسد!

تجربه‌ای واقعی: برف‌کوری در علم‌کوه

یکی از کوهنوردان حرفه‌ای که در فصل زمستان به علم‌ کوه صعود کرده بود، بعد از بازگشت گزارش داد که در روز صعود از عینک محافظ استفاده نکرده و در شب دچار سوزش و تاری دید شده. تشخیص پزشک: برف‌کوری موقت. درمان: استراحت در محیط تاریک، استفاده از پماد چشم، و دوری از نور برای ۴۸ ساعت.

بخش دوم: راهنمای کامل محافظت از اشعه UV در کوهنوردی

1. کلاه، خط مقدم دفاع

یکی از ساده‌ترین و مؤثرترین وسایل محافظتی در برابر تابش مستقیم خورشید، کلاه لبه‌دار یا نقاب‌دار کوهنوردی است. کلاه‌هایی که لبه بلند در جلو و محافظ گردن دارند، ایده‌آل هستند.

نکته: اگر در مسیرهای برفی حرکت می‌کنید، استفاده از نقاب پشت گردن الزامی‌ست، چون بازتاب برف به پشت گردن هم آسیب می‌زند.

2. عینک آفتابی مخصوص کوهستان

برف‌ کوری یا Snow Blindness یکی از خطرات جدی کوهنوردی در مناطق یخی و برفی است. برای جلوگیری از آن، باید از عینک‌های استاندارد با ویژگی‌های زیر استفاده کنید:

در برنامه‌های کوهنوردی و طبیعت‌گردی، استفاده و خرید عینک‌هایی با محافظت کامل در برابر اشعه ماورای بنفش نه تنها توصیه می‌شود، بلکه ضروری است. اگر به دنبال گزینه‌هایی مطمئن و حرفه‌ای هستید، می‌توانید از مدل‌های زیر در فروشگاه موج کوه استفاده کنید:
مدل عینک ۴ لنز کاپوو TK9027 با تنوع لنز برای شرایط نوری مختلف، گزینه‌ای همه‌کاره برای کوهستان است.
اگر به دنبال طراحی ایرودینامیک، فریم سبک و دید وسیع هستید، عینک ایرودینامیک کاپوو K4 انتخابی عالی است.
عینک کاپوو KEHU Q-4L نیز برای کسانی که نیاز به فریم طبی داخلی دارند، گزینه‌ای تخصصی و کاربردی محسوب می‌شود.
در سطح حرفه‌ای، می‌توان به عینک SCICON مدل آئروتک آئروشید اشاره کرد که توسط ورزشکاران حرفه‌ای استفاده می‌شود و در برابر UV عملکرد بی‌نقصی دارد.
در نهایت، اگر به دنبال طراحی خاص، لنز آینه‌ای و سبکی قابل‌توجه هستید، عینک Snowledge مدل Whistler انتخاب مناسبی برای برنامه‌های زمستانی و کوهنوردی درخشان است.

3. کرم ضدآفتاب: مهم‌تر از چیزی که فکر می‌کنید

ویژگی‌های ضدآفتاب مناسب برای کوهنوردی:

• SPF 50 یا بالاتر (برای UV-B)
• +PA یا *++/+++ برای محافظت UV-A
• ضد تعریق و ضدآب
• فاقد عطر (در هوای سرد، پوست تحریک‌پذیرتر می‌شود)

🔁 روش استفاده: ۱۵ دقیقه قبل از شروع برنامه استفاده کنید و هر ۲ ساعت تمدید کنید – حتی در هوای ابری.

4. لباس کوهنوردی با قابلیت UPF

UPF (Ultraviolet Protection Factor) شاخص محافظت لباس در برابر اشعه UV است.

لباس‌های کوهنوردی برندهای معتبر مثل Columbia، Patagonia و The North Face اغلب دارای پارچه‌های UPF هستند. این لباس‌ها سبک، تنفس‌پذیر و مخصوص کوه‌نوردی طراحی شده‌اند.

5. لب‌ها، نقطه فراموش‌شده

لب‌ها به‌شدت به اشعه UV حساس‌اند و در کوه به‌سرعت خشک و ترک‌خورده می‌شوند. استفاده از بالم لب با SPF 30 یا بالاتر ضروری‌ست.

لب‌های ترک‌خورده نه‌تنها دردناک‌اند، بلکه ورود میکروب و ویروس را هم ساده‌تر می‌کنند.

6. برنامه‌ریزی زمانی: فرار از UV

شدت تابش خورشید بین ساعت ۱۰ صبح تا ۴ بعدازظهر به اوج می‌رسد. اگر می‌توانید برنامه کوهنوردی را طوری تنظیم کنید که صعود اصلی شما در ساعات اولیه صبح یا بعد از ۴ عصر باشد، ریسک آسیب UV را تا حد زیادی کاهش می‌دهید.

7. تغذیه و آب‌رسانی: خط دفاعی از درون

پوست سالم و مرطوب بهتر می‌تواند با اشعه UV مقابله کند. در کوهستان، همیشه بدن خود را هیدراته نگه دارید و از مواد غذایی سرشار از آنتی‌اکسیدان مثل:

• بلوبری و توت‌ها
• چای سبز
• گوجه‌فرنگی (لیکوپن)
• مغزها (ویتامین E)
• هویج (بتاکاروتن)

استفاده کنید.

8. نکات ویژه در کوهنوردی برفی

جمع‌بندی نهایی: چک‌لیست محافظت از UV در کوهنوردی

نتیجه‌گیری: تابش آگاهانه، کوهنوردی ایمن

اشعه ماورای بنفش در ارتفاعات، همان‌قدر که نامرئی است، می‌تواند خطرناک باشد. اما نترسید! با رعایت اصول ساده‌ای مثل استفاده از کرم ضدآفتاب، عینک مناسب، لباس UPF و تنظیم زمان صعود، می‌توانید با اطمینان کامل از مناظر چشم‌نواز کوه‌ها لذت ببرید.

کوه‌نوردی فقط یک ماجراجویی نیست؛ نوعی زندگی‌ست. پس چه بهتر که این زندگی را با آگاهی، سلامت و زیبایی ادامه دهیم.