خیام و کوه؛ جایی که شعر به سکوت طبیعت گره می‌خورد

در ارتفاعات، وقتی از شلوغی زندگی شهری فاصله می‌گیری، وقتی صدای موتور و موبایل جایش را به صدای باد و پرنده می‌دهد، ناگهان ذهن تو هم خلوت می‌شود. و در آن خلوت، گویی صدایی می‌شنوی؛ صدای شاعری از قرن‌ها پیش، که هنوز در گوش ما زمزمه می‌کند:

بر لب دریای وجودم هوسی است
همچون لب بام، زیر پایم قفسی است

آری، او عمر خیام نیشابوری است. شاعری که با چهار مصراع، جهانی از معنا خلق می‌کرد. اما چه ارتباطی میان اشعار خیام و تجربه کوه‌نوردی وجود دارد؟ این مقاله تلاشی است برای یافتن پاسخی به این پرسش.

درباره خیام

عمر خیام نیشابوری (۱۰۴۸–۱۱۳۱ میلادی)، از درخشان‌ترین چهره‌های فرهنگ و ادب ایران، شاعری‌ست که با رباعیات کوتاه خود، مفاهیم عمیق هستی، مرگ، زمان و لذت را به زبانی ساده و نافذ بیان کرده است. او نه‌تنها شاعر، بلکه ریاضی‌دان، فیلسوف و ستاره‌شناسی برجسته بود که در هر حوزه‌ای اثری ماندگار بر جای گذاشت. اما آن‌چه خیام را متمایز می‌سازد، صداقت فلسفی او در برابر زندگی‌ست؛ نگاهی بدون تعارف به ناپایداری جهان، و دعوتی صمیمانه به درک ارزش لحظه‌ای که اکنون در آن زیست می‌کنیم.

کوه، جایی برای مواجهه با حقیقت

وقتی به دل کوه می‌زنی، چیزی بیش از طبیعت می‌بینی. کوه‌ها تو را با واقعیت وجودت مواجه می‌کنند. نه دروغی در کار است، نه ماسکی. فقط تویی و طبیعت، و فرصتی برای شنیدن صدای خودت. خیام هم در اشعارش همین مواجهه را رقم می‌زند. او از ما می‌خواهد با خودمان صادق باشیم. می‌گوید جهان گذراست، و آن‌چه می‌ماند لحظه‌ای است که «واقعاً» زندگی کرده‌ای:

ای بس که نباشیم و جهان خواهد بود
نی نام ز ما و نی نشان خواهد بود

این رباعی، زمانی که بر فراز قله‌ای ایستاده‌ای و به دشت‌های دور نگاه می‌کنی، رنگی تازه به خود می‌گیرد. در آن لحظه است که می‌فهمی ما چقدر کوچکیم؛ و چقدر لازم است بزرگ فکر کنیم.

فلسفه خیام در مسیر صعود

هر کوهنورد می‌داند که مسیر، مهم‌تر از قله است. خیام هم چنین نگاهی دارد. او از آینده‌ای که شاید هرگز نیاید حرف نمی‌زند؛ از لحظه اکنون می‌گوید. درست مانند آن لحظه‌ای که در دامنه کوه ایستاده‌ای، نفس‌نفس می‌زنی و به این فکر می‌کنی که چرا اصلاً راه افتادی؟

این قافله عمر عجب می‌گذرد
دریاب دمی که با طرب می‌گذرد

کوهنوردی و شعر خیام هر دو در یک نقطه به هم می‌رسند: در «قدر دانستن لحظه». نه آن‌قدر غرق قله باشی که زیبایی مسیر را نبینی، نه آن‌قدر غرق ترس که لذت بردن از راه را از دست بدهی.

قله قالی‌کوه؛ معرفی و راهنمای صعود غالیه کوه

قله سوتک؛ جواهر پنهان البرز+ راهنمای صعود

شعر خیام، صدای پنهان طبیعت

شعر خیام ساده است، اما در دل خود لایه‌هایی از معنا دارد. درست مثل کوه. در نگاه اول، کوه فقط صخره است. اما اگر با جانت گوش بدهی، چیزهای دیگری هم می‌شنوی. خیام هم می‌گوید اگر خوب نگاه کنی، در اشیای به‌ظاهر بی‌جان هم ردپای انسان، عشق و زندگی هست:

این کوزه چو من عاشق زاری بوده‌ست
در بندِ سر زلف نگاری بوده‌ست
این دسته که بر گردن او می‌بینی
دستی‌ست که بر گردن یاری بوده‌ست

چه‌بسا سنگی که تو امروز پای خودت را روی آن می‌گذاری، هزار سال پیش زیر دست چوپانی بوده که با آسمان راز دل می‌گفته. چه کسی می‌داند؟

تجربه عرفانی یا بی‌دینی شاعر؟

خیام از آن دسته شاعران است که به‌راحتی در یک دسته قرار نمی‌گیرند. نه زاهد است، نه صوفی، نه بی‌دین، نه کاملاً مادی‌گرا. او یک «شاهد» است؛ شاهدی که زندگی را آن‌طور که هست می‌بیند و با صداقت روایت می‌کند. درست مثل کوه که نه می‌ستاید و نه سرزنش می‌کند. فقط ایستاده است، تماشا می‌کند و درس می‌دهد.

وقتی خیام می‌گوید:

می‌ خوردن و شاد بودن آیینِ من است
فارغ بودن ز کفر و دین، دینِ من است

ممکن است ابتدا احساس کنید با شاعری بی‌پروا روبه‌رو هستید، اما اگر به تجربه کوه‌نوردی رجوع کنید، می‌بینید که این‌جا هم همان رهایی از قضاوت، همان آزادگی در لحظه وجود دارد.

خیام و سکوت شب در کوهستان

شاید یکی از ناب‌ترین لحظات پیوند شعر خیام و کوه، زمانی باشد که شب در پناه یک صخره نشسته‌ای، آسمان پرستاره بالای سرت است و سکوت، عمیق‌تر از هر واژه‌ای. در آن لحظه، خیام با تو نجوا می‌کند:

بر چهره گل نسیم نوروز خوش است
در صحن چمن روی دل‌افروز خوش است
از دی که گذشت هرچه گویی خوش نیست
خوش باش و ز دی مگو که امروز خوش است

در کوه، «امروز» واقعاً ارزش پیدا می‌کند. تو هستی، زنده‌ای، نفس می‌کشی و به ستارگان نگاه می‌کنی. دیگر چه می‌خواهی؟

کوه و خیام؛ هر دو بی‌زمان‌اند

کوه‌ها از عمر ما بسیار قدیمی‌ترند، ریشه در قرون دارند و هنوز هم خاموش و استوار در برابر تغییرات زمان ایستاده‌اند. درست مانند رباعیات خیام، که با گذشت قرن‌ها هنوز تازه، زنده و تأثیرگذارند. همان‌طور که کوه بدون هیاهو، اما با صلابت، انسان را به تفکر وادار می‌کند، اشعار خیام نیز بی‌نیاز از پیچیدگی، ما را به پرسش‌هایی عمیق درباره بودن، رفتن و لذت‌بردن از زندگی می‌کشاند. انگار شعرهای او از دل همین کوه‌ها زاده شده‌اند؛ زمزمه‌هایی در باد، که از قله‌ها پایین می‌آیند و در گوش جان می‌نشینند. کوه و خیام هر دو، چیزی فراتر از عنصر یا انسان‌اند؛ آن‌ها روایت‌هایی از تداوم، بی‌ادعایی، تأمل و ایستادگی‌اند. وقتی در طبیعت هستی، مخصوصاً در کوهستان، اشعار خیام دیگر فقط واژه نیستند؛ تبدیل می‌شوند به بخشی از تجربه‌ات، به صدایی درونی که با طنین قدم‌هایت هماهنگ است و تو را یادآور می‌شود که آن‌چه می‌ماند، نه تویی و نه من، بلکه حقیقتی‌ست که در سکوت کوه و شعر خیام جاودانه شده است.

نتیجه‌گیری: شعر بخوان، کوه برو، زندگی کن

اگر به کوه می‌روی، اگر عاشق طبیعتی، اگر دنبال معنایی در دل شلوغی دنیا هستی، اشعار خیام را همراه داشته باش. نه به‌عنوان فلسفه‌ای سنگین، بلکه به‌عنوان تلنگری شاعرانه برای زیستنِ بهتر.
خیام به ما یادآور می‌شود که هیچ‌چیز قطعی نیست، جز این لحظه. و کوه به ما یاد می‌دهد که این لحظه، چه‌قدر می‌تواند زیبا باشد.

سپاس از محمود وزرایی جهت ارسال این نوشته زیبا