یک فروردین، اولین روز جهانی یخچال‌ها و زنگ خطر زمین

یک فروردین 1404 مصادف با ۲۱ مارس ۲۰۲۵ به عنوان «اولین روز جهانی یخچال‌ها» نام‌گذاری شده است؛ ابتکاری از سوی سازمان ملل متحد برای جلب توجه جهانی به وضعیت بحرانی یخچال‌های طبیعی در سراسر سیاره. اما چرا این روز اهمیت دارد؟ و چرا دانشمندان نگران‌تر از همیشه هستند؟

یخ‌هایی که دیگر همیشگی نیستند

در دهه‌های گذشته، صدها هزار یخچال طبیعی در سراسر زمین – از آلپ اروپا گرفته تا هیمالیا، از آلاسکا تا رشته‌کوه‌های آند – به طرز هشداردهنده‌ای در حال آب شدن هستند. داده‌های ماهواره‌ای نشان می‌دهند که از سال ۲۰۰۰ تا ۲۰۲۳، تنها در رشته‌کوه‌های آلپ و پیرنه، ۴۰ درصد از حجم یخچال‌ها از دست رفته است.

این یخ‌ها فقط زیبایی بصری ندارند. حدود دو میلیارد نفر به طور مستقیم یا غیرمستقیم از منابع آب ناشی از ذوب یخچال‌ها برای مصارف کشاورزی، شرب و تولید انرژی بهره می‌برند. اما اکنون این منبع حیاتی در حال ناپدید شدن است.

مرگ آرام، فاجعه ناگهانی

هرچند روند ذوب یخچال‌ها تدریجی به‌نظر می‌رسد، اما پیامدهای آن می‌تواند ناگهانی و مرگبار باشد. یکی از مهم‌ترین تهدیدات ناشی از ذوب یخچال‌ها، سیلاب‌های ناگهانی یخچالی (Glacial Lake Outburst Floods) است.

در اثر ذوب یخ‌ها، آب در گودال‌هایی که پیش‌تر زیر یخ بودند، جمع می‌شود و دریاچه‌های بزرگی را شکل می‌دهد. این دریاچه‌ها اغلب پشت سدهای ناپایدار یخی یا سنگی قرار دارند. با یک رانش زمین یا افزایش حجم آب، سد می‌شکند و سیلی سهمگین از آب، گل، یخ و سنگ به پایین‌دست سرازیر می‌شود؛ با سرعتی تا ۱۰۰ کیلومتر در ساعت.

در هیمالیا، در سال ۲۰۲۳، وقوع چنین حادثه‌ای جان بیش از ۵۰ نفر را گرفت و ده‌ها پل و نیروگاه برق‌آبی را ویران کرد. در آلاسکا نیز شهر جونو در سال‌های اخیر چندین‌بار با سیلاب‌هایی از این جنس دست و پنجه نرم کرده است. این اتفاقات دیگر نادر نیستند.

خطر در کمین؛ شهرها در مسیر نابودی

یکی از نگران‌کننده‌ترین نمونه‌ها، دریاچه پالکاکوچا در کوه‌های آند پرو است. در سال ۱۹۴۱، سیلاب حاصل از سرریز این دریاچه یک‌سوم شهر هوراز را نابود کرد و بین ۱۸۰۰ تا ۵۰۰۰ نفر کشته شدند.

می‌خواهی کوهنورد شاخص شوی؟ باشگاه موج جای شماست!

قله کرماکوه؛ آسانترین 4000 متری منطقه علم‌کوه و تخت‌سلیمان

اما فاجعه آن روز تنها آغاز ماجرا بود. امروزه حجم این دریاچه ۱۴ برابر بیشتر از سال ۱۹۴۱ است، و شهر هوراز اکنون بیش از ۱۲۰ هزار نفر جمعیت دارد. به گفته دانشمندان، اگر امروز سد این دریاچه بشکند، جان حدود ۳۵ هزار نفر در معرض خطر مستقیم قرار خواهد گرفت.

تغییرات اقلیمی؛ تخریب از درون

خطر فقط از سطح نیست. برخی از خطرناک‌ترین سیلاب‌ها، از درون یخچال‌ها آغاز می‌شوند. در پدیده‌ای به نام سیلاب درونی یخچالی، ذوب آب درون تونل‌های یخی رخ می‌دهد. با افزایش ناگهانی فشار آب، این تونل‌ها منفجر شده و سیلابی خطرناک پدید می‌آورند.

همچنین پدیده یخ‌زدایی پرمافراست – زمین یخ‌زده‌ای که هزاران سال در ارتفاعات بالای ۶۰۰۰ متر ثابت بوده – سبب ناپایداری کوه‌ها و رانش سنگ و یخ به دریاچه‌های یخچالی می‌شود. یکی از نمونه‌های فاجعه‌بار آن، سقوط ۳۰۰ متر از نمای کوه سالدیم در نپال در سال ۲۰۱۷ بود که به جاری شدن سیلابی عظیم منجر شد.

یخچال‌هایی که ممکن است دیگر نباشند

برخی از یخچال‌ها آن‌قدر سریع در حال ذوب هستند که برای دیدنشان باید عجله کرد. یخچال مارمولادا در ایتالیا، که به «ملکه دولومیت‌ها» معروف است، یکی از آن‌هاست. در سال ۲۰۲۲، ۱۱ کوهنورد در اثر جدا شدن توده عظیمی از این یخچال جان خود را از دست دادند. پیش‌بینی‌ها می‌گویند این یخچال تا سال ۲۰۴۰ ناپدید خواهد شد.

در آمریکای جنوبی، یخچال چاکالتایا در بولیوی – که زمانی مرتفع‌ترین پیست اسکی جهان بود – دیگر وجود ندارد. در سوئیس و ایتالیا، ذوب یخچال‌ها باعث تغییر مرزهای جغرافیایی بین دو کشور شده است.

جهان در مسیر بیدارباش

به همین دلیل است که سازمان ملل سال ۲۰۲۵ را «سال بین‌المللی حفظ یخچال‌ها» نام‌گذاری کرده و دهه ۲۰۲۵ تا ۲۰۳۴ را به عنوان «دهه علوم کریوسفر» معرفی کرده است. هدف این اقدام، تشویق به پژوهش بیشتر، توسعه سامانه‌های هشدار سیل و آموزش عمومی در مناطق در معرض خطر است.

مطالعه‌ای در سال ۲۰۲۴ نشان داده است که بیش از ۱۱۰ هزار دریاچه یخچالی در جهان وجود دارد و حدود ۱۰ میلیون نفر در معرض خطر مستقیم سیلاب‌های ناشی از آن‌ها هستند.

گردشگری با مسئولیت؛ دیدن یخچال‌ها پیش از ناپدیدی

یخچال‌ها فقط هشدار دهنده بحران نیستند؛ آن‌ها می‌توانند انگیزه‌ای برای تغییر رفتار نیز باشند. تحقیقات نشان داده‌اند که دیدن یک یخچال طبیعی از نزدیک، تأثیری عمیق بر نگرش فرد نسبت به محیط‌زیست دارد.

مکان‌هایی مانند یخچال کلمبیا در کانادا، مندن‌هال در آلاسکا و مر دو گلاس در فرانسه، به گردشگران امکان تجربه مستقیم این شگفتی‌های یخ‌زده را می‌دهند. اما باید با احتیاط پیش رفت.

راهنمایان حرفه‌ای کوهستان تأکید دارند که بدون تجهیزات، دانش و تجربه کافی نباید وارد یخچال‌ها شد. خطراتی مانند شکاف‌های پنهان (crevasse)، پل‌های برفی ناپایدار و شرایط آب‌وهوایی سریع‌التغییر، می‌توانند مرگبار باشند.

به گفته «آندریا میلیانی»، راهنمای کوهستان در ایتالیا: «کوه و یخچال فقط با احترام و آماده‌سازی قابل عبور است؛ نه با جسارت بی‌پایه.»

آینده‌ای بدون یخ؟

اگر همه یخچال‌های زمین امروز آب شوند، سطح دریاها نیم متر افزایش خواهد یافت. این افزایش به تنهایی می‌تواند شهرهایی چون بمبئی، شانگهای، نیویورک و آمستردام را زیر آب ببرد. اما حتی بدون ذوب کامل، این روند کنونی هم کافی است تا زندگی میلیاردها نفر را دگرگون کند.

یخچال‌ها تنها منابع آب نیستند؛ آن‌ها آیینه‌هایی از آینده زمین هستند. هر قطره‌یابی که از دل کوه‌های یخی می‌چکد، فریادی است برای توقف تغییرات اقلیمی. اولین روز جهانی یخچال‌ها فرصتی است برای بازاندیشی در مسیرمان، برای نجات آنچه باقی مانده است.